When Hari met AI

“Het Galactisch Imperium had twaalfduizend jaar lang de alleenheerschappij. Nu is het stervende. Alleen Hari Seldon, de schepper van de revolutionaire wetenschap van psychohistorie, kan in de toekomst kijken …”

(Foundation, Isaac Asimov, 1951)

Kunnen we de toekomst voorspellen? Uitgaand van een positief antwoord op deze eeuwenoude vraag worden elk jaar ettelijke miljarden aan beleggingsvergoedingen betaald. Het vooruitzicht om ‘precies die aandelen die gaan stijgen’ eruit te kunnen pikken, wordt duidelijk als uitermate waardevol beschouwd. Maar het zou pas echt van onschatbare waarde zijn mochten we de uitbraak van grootschalige militaire conflicten kunnen voorspellen.

Isaac Asimovs fictieve personage Hari Seldon toonde de weg. In de Foundation-trilogie is Seldon de vader van de ‘psychohistorie’. Die wetenschap combineert geschiedenis, psychologie en statistiek om voorspellingen te maken rond het gedrag van grote groepen mensen. Wees gerust, psychohistorie is een fictieve wetenschap. Maar hoe veraf is het idee dat we inderdaad in staat zijn historische scharniermomenten te voorspellen?

Cliodynamica

Al in de 14^de eeuw, de eeuw van de Zwarte Dood, schreef de Arabische filosoof Ibn Khaldun over het patroon van de opkomst (en het verval) van imperia. Khaldun wordt vaak geassocieerd met de bewering dat alle grote beschavingen uiteindelijk bezwijken als gevolg van hun eigen decadentie, een overtuiging die vandaag breed gedeeld wordt.

Voortbouwend op het werk van Khaldun bedacht de hedendaagse Russisch-Amerikaanse wetenschapper Peter Turchin in 2003 de term ‘Cliodynamica’ voor een interdisciplinair onderzoeksgebied. De focus daarvan lag op de wiskundige modellering van maatschappelijke processen op de lange termijn en de samenstelling en analyse van historische databases.

Intussen kreeg dit nieuwe onderzoeksgebied zijn eigen peer-reviewed academisch tijdschrift, een gespecialiseerd onderzoekslabo aan de Universiteit van Hertfordshire en is het een van de terugkerende topics die bestudeerd worden aan het beroemde Santa Fé Instituut (New Mexico). Turchins werk werd populair via bestsellers zoals Ages of Discord: A Structural-demographic Analysis of American History en Historical Dynamics: Why States Rise and Fall. 

De invalshoek op basis waarvan de Cliodynamica methodes van de ‘harde wetenschap’ gebruikt om menselijk gedrag te voorspellen, is evenwel slechts één manier om het probleem van het voorspellen van onze gemeenschappelijke toekomst te benaderen. Laat ons anders een mythologisch wezen van Griekse afkomst invoeren, gezegend met kennis van toekomstige gebeurtenissen.

Cassandra

Het Cassandra-project wordt – nog altijd – geleid door professor Jürgen Wertheimer. Een geleerd man die zich pijnlijk bewust is van zijn missie om van de wereld een betere plek te maken. Alleen jammer dat de wereld daar vandaag weinig oren naar heeft. Te veel afgeleid misschien door de opkomst van AI?

Het Duitse ministerie van Defensie schrapte in 2020 immers de projectsubsidies. Vandaag bestaat het aantal medewerkers nog slechts uit drie professionele lezers. We moeten die niet als Cassandra’s analisten beschouwen, maar eerder als literaire analisten die goed zijn in een methodologie die erop gericht is inzichten van serieuze literaire werken bijeen te sprokkelen.

De methodologie, ontwikkeld door Wertheimer, heeft tot doel een boek te vatten in zijn karakteristieke kenmerken. Dat zijn de kenmerken die ons iets zouden kunnen vertellen over het sociale klimaat waarin het werd geschreven en, belangrijker nog, of er veranderingen in dat klimaat op til zijn.

Wat is het perspectief van de verteller? Wordt er een mythologisch verleden opgeroepen? Hoe opgewekt zijn de dialogen tussen de personages? Wertheimers lezers meten het gevoel dat een schrijver overbrengt op zijn lezers als een middel om veranderingen in de maatschappelijke weerpatronen te voorspellen.

Voor een gemiddeld project verslinden de lezers tot 100 fictiewerken, maar tegelijk kijken ze ook naar wat er met de boeken zelf gebeurt. Een instroom van anti-Armeense literatuur in Azerbeidzjan bijvoorbeeld liet doorschemeren dat het geweld in Nagorno-Karabakh zou escaleren, drie weken voor het bloedbad plaatsvond.

Omdat Cassandra krap bij kas zat, breidde het zijn aanbod uit tot betalend marktonderzoek voor grote ondernemingen: autoconstructeurs, uitgevers van kinderliteratuur, en een Amerikaans big data-bedrijf dat mogelijks een leverancier van het Pentagon zou kunnen zijn. In al deze gevallen vereist de aanpak van Wertheimer analyses op maat en blijft schaalbaarheid van de activiteiten een probleem.

“Ik heb vroeger getracht om de leestaak uit te besteden aan een ruimere groep”, vertelt hij. “Maar de daaruit resulterende kwaliteit was teleurstellend laag. Mensen focussen hun analyse te veel op het feit of ze de personages in het boek leuk vinden of niet, of op de betekenis die het verhaal voor hen heeft. Je hebt goed opgeleide wetenschappers nodig om de prestaties te leveren waar wij naar streven.”

ChatGPT

Maar wat als in plaats van een paar miljoen woorden, hele bibliotheken geanalyseerd konden worden in de zoektocht naar signalen rond zich ontwikkelende gevoelens en politieke onderstromen? De opkomst van AI-gedreven toepassingen zoals het Large Language Model (LLM) ChatGPT, zijn op dat vlak zeer beloftevol.

Artificiële intelligentie verslindt een enorme hoeveelheid geschreven teksten – die volgens sommige bronnen tot bijna een triljoen woorden kunnen bevatten – en stelt al doende de miljarden parameters in die het mogelijk maken ‘menselijke’ antwoorden te geven aan de gebruiker. De mogelijkheiden zijn enorm, gaande van banale vragen zoals “Wie was de beste speler van het WK Voetbal: Messi of Griezman?”, tot uiterst specifieke vragen zoals “Hoe zou een debat tussen Milton Friedman en Vitalik Butterin over de toekomst van geld eruitzien?”.

De gigantische bibliotheek van tekst afkomstig van nieuwsartikels, boeken en misschien ook wel het commentaargedeelte van uw favoriete blog, wordt herleid tot onderliggende principes. Principes die alleen het LLM zelf kan begrijpen. Principes waarop het zich baseert om te antwoorden op nieuwe (of minder nieuwe) vragen van zijn gebruikers.

In zekere zin beklimmen de lezers van ChatGPT en Wertheimer dezelfde berg. Wertheimer en co analyseren alle gekende wandelpaden om te bepalen wat de beste manier is om die ene, ongrijpbare berg te beklimmen. ChatGPT kan dan weer beschouwd worden als een database die alle stappen bevat die de mens ooit gezet heeft, met de eventuele conclusie dat het voldoende zou moeten zijn ‘om slechts één stap tegelijk te zetten en ervoor te zorgen dat je niet valt’.

De vloek van Cassandra

Het potentieel van LLM is evenwel niet te onderschatten. Wertheimer is geïnteresseerd om, naast zijn lezers, ook gebruik te maken van slim gestuurde AI-bots. Het valt echter nog te bezien of de vloek die op het originele Cassandra-project rust daardoor zal doorbroken worden.

In de zomer van 2021 werd Wertheimer geïnterviewd. Hij maakte zich zorgen over een aankomend militair handgemeen in het Russisch-Oekraïense conflict. Een waarschuwing die jammer genoeg enkele maanden later door de werkelijkheid werd ingehaald. “Politici staan nooit te springen om te handelen, dat is de vloek”, betreurt Wertheimer vandaag. Het valt nog te bezien of het vastpinnen van ondoorgrondelijke AI-logica aan een esoterisch proces van literatuuranalyse, de daaruit voortvloeiende voorspellingen overtuigender zullen maken voor de toekomstige generatie ambtsdragers.